اقسام سبب (حقوق جزا)اقسام سبب از مباحث مطرح شده در حقوق جزا بوده که از انواع و اقسام مختلف سبب در مباحث حقوقی بحث می‌کند. سبب به معنای این است که شخص به‌طور مستقیم، مباشر تلف‌کردن مال نیست ولی مقدمۀ تلف را فراهم می‌آورد. سبب با توجه به اعتبارات مختلف از جمله : منشا اعتبار، جایگاه سبب نسبت به نتیجه، رابطه زمانی با فعل مرتکب، نقش عوامل در وقوع نتیجه، وقوع نتیجه و فعالیت عوامل به اقسام گوناگونی تقسیم می‌شود. فهرست مندرجات۲ - بر اساس منشا اعتبار ۲.۱ - سبب عرفی ۲.۲ - سبب شرعی ۳ - بر اساس جایگاه آن نسبت به نتیجه ۳.۱ - سبب نزدیک و بی‌واسطه ۳.۲ - سبب بعید ۴ - بر اساس رابطه زمانی با فعل مرتکب ۴.۱ - سبب مقارن ۴.۲ - سبب طاری ۴.۲.۱ - سبب طاری تابع ۴.۲.۲ - سبب طاری مستقل ۵ - بر اساس نقش عوامل در وقوع نتیجه ۵.۱ - سبب یگانه ۵.۲ - سبب جانشین ۶ - بر اساس وقوع نتیجه ۷ - بر اساس فعالیت عوامل ۷.۱ - سبب پویا ۷.۲ - سبب ایستا ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - مقدمهدر حقوق عاملی به عنوان سبب شناخته می‌شود که: " شخص به‌طور مستقیم مباشر تلف‌کردن مال نیست ولی مقدمۀ تلف را فراهم می‌آورد". [۱]
کاتوزیان، ناصر، الزام‌های خارج از قرارداد/ تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۶، چاپ هشتم، ص۲۱۶، مطلب ش۸۳.
پس از شناخت سبب در میان دیگر عوامل، می‌توان آن را با توجه به اعتبارات مختلف به اقسام گوناگونی تقسیم کرد که در ادامه بحث به ذکر این اقسام و همچنین به تشخیص سبب مسئول در میان آنها می‌پردازیم. سبب با توجه به اعتباراتی به اقسام ذیل تقسیم می‌گردد:۲ - بر اساس منشا اعتباربا توجه به این که، منشا سبب از چه ناحیه‌ای باشد، سبب به؛ سبب عرفی و سبب شرعی یا قانونی تقسیم می‌شود. ۲.۱ - سبب عرفیسبب عرفی به سببی اطلاق می‌شود که منشا تشخیص و اعتبار آن عرف است، مثل؛ سم دادن که عرفاًموجب مسمومیت می‌گردد. ۲.۲ - سبب شرعیسبب شرعی یا قانونی سببی است که شرع یا قانون به آن اعتبار می‌دهد، [۲]
نجیب حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۳۸۰.
مثل؛ شهادت که قانون و شرع به آن اعتبار داده است. با توجه به اعتباری که قانون یا شرع در صورت دارا بودن شرایطی به آنها اعطاء نموده، در مواردی که از ضوابط شرعی یا قانونی خود خارج شود، می‌توانند سبب خسارت و زیان گردد. هر کدام از این اسباب که نتیجه زیانباری را به‌بار آورد، در صورت انتساب نتیجه به او و وجود رابطه سببیت ضامن می‌باشد.۳ - بر اساس جایگاه آن نسبت به نتیجهسبب به اعتبار اینکه به لحاظ وقوعی چه جایگاهی نسبت به نتیجه دارد به سبب نزدیک (قریب) و سبب دور (بعید) تقسیم می‌گردد. ۳.۱ - سبب نزدیک و بیواسطهسبب نزدیک و بی‌واسطه به سببی اطلاق می‌گردد که در زنجیره اسباب، آخرین سبب شمرده می‌شود، و بدون واسطه دیگری موجد نتیجه شده است، به عبارت دیگر "سببی است که رابطه میان فعل و نتیجه مستقیم است". همچنین ایشان می‌گوید: در حقوق ما تقدم مباشر بر سبب از آثار پذیرش سبب نزدیک است چنانکه پاره‌ای از فقیهان به آن تصریح کرده‌اند. [۳]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۳۸۲.
[۴]
کاتوزیان، ناصر، الزام‌های خارج از قرارداد/ تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۶، چاپ هشتم، ص۴۶۹، مطلب ش۲۱۶.
۳.۲ - سبب بعیدسبب بعید به مجموعه اسباب مقدم بر آخرین سبب اطلاق می‌گردد. به طور مثال؛ اگر کسی سنگی را در مسیر عمومی بگذارد و دیگری در کنار آن چاهی حفر کند، حفر کننده چاه به عنوان سبب نزدیک وکسی که سنگ را گذاشته سبب دور می‌باشد. در صورت وجود سبب نزدیک و سبب دور (حالتی که معمولا در اجتماع طولی اسباب روی می‌دهد) بر اساس نظریه سبب نزدیک و بی‌واسطه، برخی حقوق‌دانان قائل به مقدم کردن سبب نزدیک، در ضمان و مسئولیت می‌باشند. [۵]
کاتوزیان، ناصر، الزام‌های خارج از قرارداد/ تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۶، چاپ هشتم، ص۴۶۷، مطلب ش۲۱۶.
در فقه هر چند که این نظریه را به عنوان یک نوع احتمالی ذکر کرده‌اند، لیکن در میان فقهاء قائلی ندارد. [۶]
حکمت‌نیا، محمود، مسئولیت مدنی در فقه امامیه/ قم، انتشارات پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۲۱۹.
۴ - بر اساس رابطه زمانی با فعل مرتکببر این اساس که سبب چه رابطه زمانی با فعل مرتکب دارد، آیا همزمان با فعل وجود داشته، یا اینکه بعد از آن بوجود آمده؟ سبب به سبب مقارن یا موجود؛ و سبب طاری تقسیم می‌گردد. ۴.۱ - سبب مقارنسبب مقارن، به سببی اطلاق می‌گردد که همزمان با فعل مرتکب وجود دارد. ۴.۲ - سبب طاریسبب طاری به سببی گفته می‌شود که، در حضور متهم یا زمان و مکانی که او کار خود را انجام داده فعال نبوده است، ولی در هنگام رخ‌دادن نتیجه یا پیش از آن فعال شده است. شرط اساسی برای اینکه عاملی سبب طاری باشد، این است که پس از ارتکاب کار متهم وارد شود. [۷]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۳۸۷، مطلب ش۳۴۲.
به عنوان مثال اگر متهم در زمانی که باد در حال وزیدن بوده آتشی بر افروزد و به سبب باد، آتش به ملک همسایه سرایت و کسی را بکشد، باد سبب مقارن محسوب می‌شود، ولی اگر در زمین خالی از سکنه بمبی قرار دهد سپس باد بوزد و بمب را به جای دیگر بیندازد و در آن محل موجب قتل کسی گردد باد سبب طاری شمرده می‌شود.لازم به ذکر است که فعل سلبی یا امتناع از انجام وظیفه هر چند که متهم قانوناً ملزم به انجام آن باشد، در حکم وارد نشدن هیچ عاملی در سلسله اسباب می‌باشد، و مو جب قطع رابطه استناد نمی‌شود، مثل اینکه کسی دیگری را به قصد کشتن به درون استخر بیندازد و او غرق شود، اینکه نجات غریق به وظیفۀ خود عمل نکرده، موجب قطع رابطه نتیجه با فعل کسی که او را انداخته نمی‌شود. [۸]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۳۸۵.
سبب طاری خود به سبب طاری تابع و طاری مستقل تقسیم می‌شود: ۴.۲.۱ - سبب طاری تابعسبب طاری تابع عاملی است که فعل متهم آنرا ایجاد کرده است؛ یا عاملی است که فعالیت آن به جهت تاثیر شرطی به حرکت در آمده که فعل متهم آنرا ایجاد کرده است. [۹]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۳۸۶.
مثل اینکه کسی به سوی سگی شلیک کند که نزدیک در باز خانۀ مالکش ایستاده است، سگ می‌ترسد و به داخل خانه هجوم می‌آورد و با صاحبخانه برخورد می‌کند، و او را زخمی می‌کند، گریختن سگ به عنوان سبب طاری است که فعل متهم در آن نقش داشته است۴.۲.۲ - سبب طاری مستقلسبب طاری مستقل زمانی است که فعل متهم آنرا ایجاد نکرده باشد و فعالیت آن بدون تاثیر فعل متهم به حرکت درآمده باشد. [۱۰]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۳۸۶.
به طور مثال اگر کسی ملزم باشد کسی را به جایی ببرد ولی سهل‌انگاری کند و آن کس در جای خود بماند و دچار صاعقه گردد صاعقه به عنوان سبب طاری مستقل شمرده می‌شود.در رابطه با تعیین سبب مسئول میان سبب مقارن و سبب طاری، باید گفت که بر اساس قاعده کلی، سبب مقارن نمی‌تواند رابطۀ سببیت میان فعل و نتیجه را از بین ببرد و سبب مقارن مسئول شناخته می‌شود. ولی برای اینکه سبب طاری رابطۀ سببیت را قطع می‌کند یانه؟ باید روشن شود که عامل سبب تابع شمرده می‌شود یا سبب مستقل. در سبب طاری تابع رابطه استناد میان فعل و نتیجه برقرار است و عامل طاری موجب قطع رابطه سببیت نمی‌گردد، بر خلاف این سبب طاری مستقل رابطه استناد را قطع می‌کند و متهم مسئولیتی ندارد. [۱۱]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۳۸۴-۳۸۶.
۵ - بر اساس نقش عوامل در وقوع نتیجهبه این اعتبار که آیا عمل شخص به طور مستقیم موجب وقوع نتیجه گردیده است، یا عوامل دیگری در کنار آن در وقوع نتیجه موثر بوده سبب به سبب یگانه و سبب جانشین (حائل) تقسیم می‌گردد. ۵.۱ - سبب یگانهسبب یگانه، به سببی گفته می‌شود که فعل متهم که در میان عوامل نتیجه که می‌تواند سبب به مفهوم قانونی باشد واحد است. [۱۲]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۳۸۳، مطلب ش۳۴۰.
۵.۲ - سبب جانشینسبب جانشین در موردی است که نتیجه مورد نظر که به شیوه‌ای ناخواسته محقق می‌شود اغلب به عنوان نتیجه اقدام حائل شخص مجنی‌علیه یا شخص ثالث یا متهم یا یک منبع غیرانسانی اتفاق می‌افتد. [۱۳]
واین آر، لفیو، سببیت و قتل در نظام کیفری ایالات متحده امریکا، ترجمه حسین اقایی نیا/ تهران، انتشارات میزان، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۴۲.
مانند اینکه متهم با اسلحه خود به سوی مجنی‌علیه شلیک کند و جراحتی در وی ایجاد کند، که می‌تواند در دو یا سه روز مجنی‌علیه را بکشد ولی کسی دیگر به دنبال کار متهم اول مستقیما با شمشیر سر همان مجنی‌علیه را جدا کند، اقدام فرد دوم به عنوان سبب جانشین است.اگر فعل متهم به عنوان سبب یگانه باشد، رابطه استناد میان فعل و نتیجه برقرار است و به عنوان سبب نزدیک است و مسئول می‌باشد. سبب جانشین موجب قطع رابطه استناد میان فعل متهم اول و نتیجه می‌گردد و فرد حائل به تنهایی نتیجه مجرمانه را به دوش می‌کشد و مسئول می‌باشد. [۱۴]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، ا نتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۳۸۳.
۶ - بر اساس وقوع نتیجهبه این اعتبار که آیا نتیجه واقع شده همان مقصود اصلی متهم از انجام جرم می‌باشد و یا اینکه نتیجه بر خلاف مقصود او روی داه است، می‌توان سبب را به سبب واقعی (سبب ضروری) و سبب قانونی (سبب مستقیم) تقسیم کرد. برای اینکه رفتاری سبب واقعی نتیجه خاصی به حساب آید، در مواردی است که آن نتیجه در صورت فقدان آن رفتار به وقوع نمی‌پیوست، [۱۵]
واین آر، لفیو، سببیت و قتل در نظام کیفری ایالات متحده امریکا، ترجمه حسین اقایی نیا/ تهران، انتشارات میزان، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۱۶.
یعنی متهم قصد داشته همان شخص را به قتل برساند و قتل مورد نظر محقق شده است؛ بنابراین وقتی الف به ب تیر‌اندازی نموده و به او اصابت کرده و فوت می‌کند، الف سبب واقعی مرگ ب است، چون هدف او قتل ب بوده و قتل با موفقیت به نتیجه رسیده است. سبب قانونی در مواردیست که "نتیجه واقعی ناشی از رفتار متهم از نتیجه‌ای که متهم قصد آنرا داشته، متفاوت باشد. [۱۶]
واین آر، لفیو، سببیت و قتل در نظام کیفری ایالات متحده امریکا، ترجمه حسین اقایی نیا/ تهران، انتشارات میزان، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۲۳.
مثل اینکه الف به قصد قتل ب به او تیر‌اندازی می‌کند ولی تیر او به جکه مورد نظر او نبوده اصابت می‌کند و او را می‌کشد.در انتساب نتیجه به سبب واقعی شکی نیست و امر واضحی است. و لیکن در مورد سبب قانونی بحث اشتباه پیش می‌آید که در صورتی که اشتباه در شخص (یا هدف) باشد، نتیجه قابل انتساب به متهم می‌باشد، ولی در عمدی یا خطایی بودن آن اختلاف است. دیوان عالی کشور در رای خود این مورد را قتل عمدی می‌داند. اگر اشتباه در هویت باشد مطابق رای دیوان عالی کشور نتیجه قابل انتساب به متهم است لیکن قتل شبه عمدی است. [۱۷]
میرمحمدصادقی، حسین، جرایم علیه اشخاص/ تهران، نشر میزان، ۱۳۸۷، چاپ دوم، ص۳۱۹-۳۲۵.
۷ - بر اساس فعالیت عواملبه اعتبار اینکه عوامل نتیجه فعال باشند و بتوانند اوضاع ثابت را دگرگون کنند، و عوامل غیرفعال، سبب را می‌توان به سبب ایستا و سبب پویا تقسیم کرد. ۷.۱ - سبب پویاسبب پویا به سببی گفته می‌شود که، عوامل نتیجه اوضاع ثابت پیشین را تغییر می‌دهد و در ذات خود فعال هستند. ۷.۲ - سبب ایستاسبب ایستا به عواملی گفته می‌شود که، به خودی خود فعالیت ندارند و در شأن آنها ایجاد نتیجه نیست. [۱۸]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سید علی عباس نیای زارع/ مشهد، ا نتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۹۷.
به طور مثال در حوزه اکتشاف نفت کارگری مواد آتش‌زا را از محل دور نمی‌کند و کارگر دیگر بدون توجه به مواد آتش‌زا به کار جوشکاری مشغول است، بر اثر اصابت جرقۀ آتش حریقی روی می‌دهد و سبب فوت عده‌ای می‌گردد، در این مثال مکان آغشته به نفت به عنوان سبب ایستا و ایجاد جرقه به عنوان سبب پویا می‌باشد.در رابطه با تعیین سبب مسئول در میان سبب پویا و سبب ایستا، قائلین به نظریه شرط پویای نتیجه قائل به مقدم شمردن سبب پویا می‌باشند، زیرا هر چند که سبب پویا به تنهایی و به طور متعارف در زنجیره عوامل بدون تقارن با اسباب و موجبات دیگر کافی برای ایجاد نتیجه نیست، چون گویا و نتیجه‌ساز بوده است، خطای موجب مسئولیت به شمار می‌رود. [۱۹]
نجیب‌حسنی، محمود، رابطه سببیت در حقوق کیفری، ترجمه سیدعلی عباس نیای زارع/ مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۲۵۶.
۸ - پانویس
۹ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اقسام سبب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۵/۰۸. |